اجرت المثل چیست و شرایط محاسبه آن چگونه است؟

اجرت المثل یکی از اصطلاحات مهم در حقوق مدنی است که به معنای جبران مالی استفاده از ملک یا مالی است که بدون رضایت مالک آن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این مفهوم معمولاً زمانی مطرح می‌شود که فردی بدون اجازه مالک از اموال یا ملک او استفاده کرده‌باشد. بررسی اجرت المثل ایام تصرف و زوجیت و تفکیک آن از سایر مفاهیم حقوقی مشابه، نحوه محاسبه و چگونگی دریافت آن در زمان تصرف یا دوران زوجیت از مسائل مهم حقوقی است که اطلاع از قوانین مربوط به آن ضرورت دارد. از سوی دیگر، این موضوع یکی از دلایل اصلی بروز اختلافات میان افراد و طرح دعاوی در دادگاه‌ها محسوب می‌شود. همچنین موضوع بهره‌برداری از منافع املاک، اموال، خدمات یا تخصص فردی، که در برخی موارد این حقوق نادیده گرفته می‌شود، مربوط به اجرت المثل است.

1. اجرت المثل چیست؟

معنای لغوی اجرت المثل، دستمزد یا مزد انجام کار است. در مفهوم حقوقی، این اصطلاح به مبلغی اشاره دارد که برای جبران استفاده از ملک یا مالی که بدون رضایت و اجازه مالک بهره‌برداری شده است، پرداخت می‌شود. به‌عبارت دیگر، زمانی که فردی از دارایی و یا عمل فرد دیگر، بدون رضایت صاحب آن استفاده می‌کند، قانون برای حمایت از حقوق مالک، مبلغی معادل ارزش بهره‌برداری در شرایط مشابه را به‌عنوان اجرت المثل تعیین می‌کند. این مفهوم در موارد مرتبط با حقوق مدنی و ملکی به‌کار می‌رود و شامل انواع دارایی‌ها از جمله زمین، ساختمان، خودرو و دیگر اموال می‌شود.

برای مثال، در صورتی که فردی بدون مجوز صاحب‌خانه در ملک او اقامت کند، مالک حق دارد برای مدت زمان تصرف غیرقانونی ملک، مطالبه اجرت المثل زمان تصرف نماید. این مبلغ اغلب براساس نرخ اجاره ملک مشابه در بازار تعیین می‌شود. همچنین در مورد اجرت المثل ایام زوجیت، می‌تواند براساس قانون، درخواست کند. تعیین این حق‌الزحمه، بر مبنای نوع مال و مدت زمان بهره‌برداری متفاوت است و معمولاً توسط کارشناسان رسمی دادگستری محاسبه می‌شود.

این مهم (اجرت المثل ایام زوجیت) در تبصره الحاقی به ماده 336 از قانون مدنی پیش بینی گردیده، بدین نحو که چنانچه زوجه کارهایی راکه شرعاً بر عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده‌باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید.

2. فرق اجرت المثل با اجرت المسمی

بارزترین تفاوت اجرت المثل و اجرت المسمی وجود یا عدم وجود رابطه قراردادی می باشد. به عبارت دیگر منشا و خواستگاه اجرت المثل اصولا زمانی است که رابطه قراردادی فی مابین وجود نداشته باشد.

اجرت‌المسمی به معنای دستمزدی است که به صورت مشخص و معین در یک قرارداد توافق شده‌باشد. مطابق با ماده ۳۳۶ قانون مدنی، اجرت‌المسمی مبلغی است که به عنوان جبران منافع ملک، مال، یا تخصص فردی تعیین می‌شود درحالی که، اجرت المثل نوعی خسارت به حساب می‌آید و به آن خسارت دیرکرد تعلق نمی‌گیرد.

اجرت المثل معمولاً به گذشته مربوط می‌شود و برای بهره‌برداری‌های انجام‌شده در گذشته تعیین می‌گردد، در حالی که اجرت‌المسمی، که به مبلغ تعیین‌شده در قرارداد اشاره دارد، اصولاً به آینده مربوط می‌شود. بنابراین، مطالبه هر چیزی که هنوز انجام و یا استفاده نشده‌باشد، نمی‌تواند در قالب اجرت المثل قانونی باشد.

اگر مبلغ اجاره یا دستمزد میان طرفین به‌طور دقیق تعیین شده و مورد توافق قرار گرفته باشد، آن را اجرت‌المسمی می‌نامند. اما در شرایطی که چنین مبلغی مشخص نشده باشد، دادگاه برای تعیین آن اقدام به محاسبه اجرت المثل می‌کند، که اصولاً با جلب نظر از کارشناس صورت می‌پذیرد.

3. اجرت المثل ایام تصرف

هنگامی که فردی بدون رضایت و مجوز قانونی، مالی را تصرف کند، اصولاً به عنوان غاصب شناخته می‌شود. براساس قانون، غاصب موظف به پرداخت اجرت المثل مال در طول ایام تصرف است، حتی اگر از آن منفعتی نبرده‌باشد. در واقع، اگر کسی بدون اجازه و خارج از چارچوب قراردادی از مال دیگری بهره‌برداری کند، مالک حق دارد عوض منافع آن را مطالبه نماید. میزان این اجرت با توجه به شرایط استفاده، نوع مال و شرایط روز توسط کارشناس دادگستری یا با توافق طرفین تعیین می‌شود.

در صورتی که استفاده‌کننده از پرداخت آن خودداری کند، مالک می‌تواند به‌صورت قانونی اقدام به طرح دعوا و درخواست اجرت المثل ایام تصرف نماید. این حق قانونی برای مالک محفوظ است و شخصی که از مال استفاده کرده، ملزم به پرداخت آن خواهد بود.

برای درخواست اجرت المثل ایام تصرف، باید ثابت شود که تصرف بدون هرگونه رابطه قراردادی صورت گرفته‌است. بنابراین، اگر شخصی بدون توافق قبلی از اموال دیگری مانند خودرو، ملک یا هر نوع دارایی دیگری استفاده کرده باشد، مالک می‌تواند برای بازپس‌گیری حقوق خود، اقدام به طرح دعوی کند.

بیشتر بخوانید: سبق تصرف و لحوق تصرف چیست: بررسی حقوقی دعاوی ملکی

3.1. محاسبه میزان اجرت المثل ایاف تصرف

محاسبه اجرت المثل ایام تصرف به عوامل متعددی مانند شرایط و نوع استفاده از مال، مدت زمان تصرف، نحوه بهره‌برداری و ارزش مال یا ملک مربوطه بستگی دارد. دادگاه معمولاً با ارجاع به کارشناس، مبلغ نهایی را تعیین می‌کند.

بنابراین میزان دقیق این مهم تنها پس از طرح دعوا در محاکم و با نظر کارشناسان به‌طور قطعی تعیین می‌گردد. لازم به ذکر است صلاحیت رسیدگی به دعوای اجرت المثل ایام تصرف، بسته به شرایط آن، ممکن است با شورای حل اختلاف یا دادگاه باشد.

4. اجرت المثل ایام زوجیت

اجرت المثل ایام زوجیت یکی از حقوق مالی زوجه است که در صورت مطالبه زن و وجود شرایط قانونی لازم، شوهر موظف به پرداخت آن خواهد بود. زن می‌تواند بابت انجام کارهایی مانند کار در منزل، آشپزی، نظافت، شستن لباس‌ها، رسیدگی به فرزندان و سایر اموری که شرعاً و قانوناً وظیفه او نیست، از شوهر خود طلب اجرت کرده و آن را دریافت کند. توجه داشته‌باشید که برخی امور، مانند حضانت و تربیت فرزندان، جزء تکالیف والدین بوده و اجرت المثل ایام زوجیت برای آن‌ها قابل مطالبه نیست. (پیش‌تر شرایط مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت بیان گردید.)

4.1. شرایط مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت

برای درخواست اجرت المثل ایام زوجیت، زن باید با ثبت دادخواست، اقدام به طرح دعوا علیه همسر خود نماید. دادگاه نیز با ابلاغ به طرفین و تشکیل جلسه به بررسی این موضوع می‌پردازد که آیا زن حق دریافت اجرت را دارد یا خیر.

مهم است بدانید که برای طرح دعوای اجرت المثل، طلاق بین زن و شوهر الزامی نیست. به این معنا که زوجه در هر زمان که بخواهد می‌تواند از زوج خود مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت کند. بر اساس نظریه مشورتی شماره ۷/۹۳/۲۳۷۳ مورخ ۲۹/۱/۱۳۹۳، زوجه می‌تواند بدون نیاز به اینکه مرد درخواست طلاق کرده‌باشد، با استناد به تبصره الحاقی سال ۱۳۸۵ ماده 336 قانون مدنی و بند ۷ ماده ۴ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، مستقیماً با ارائه دادخواست به دادگاه، اجرت المثل ایام زوجیت خود را مطالبه نماید.

البته این در صورتی است که انجام کارهای منزل به دستور یا خواسته شوهر بوده و زن نیز قصد تبرع نداشته‌باشد. به‌عبارت دیگر، زن نباید قصد انجام رایگان کارهای منزل را داشته‌باشد و باید نیت او در زمان انجام کارها دریافت اجرت از شوهر خود بوده‌باشد. در واقع برخی امور، اگرچه به طور عرفی توسط زنان در خانواده‌های ایرانی انجام می‌شود، اما از نظر قانونی جزو وظایف شرعی زن محسوب نمی‌شود. با این حال، اگر در زمان عقد ازدواج شرطی برای انجام امور خانه‌داری ذکر شده‌باشد، حق مطالبه اجرت برای زن از بین می‌رود. در صورتی که نیاز به مشاوره در این رابطه دارید با گروه حقوقی حامی در ارتباط باشید.

نکته مهم دیگر این است که اگر مرد درخواست طلاق را به دلیل تخلف زن از وظایف همسری (نشوز) یا سوء رفتار او مطرح کرده باشد، اصولاً اجرت المثل ایام زوجیت به زن تعلق نخواهد گرفت.

4.2. مرجع رسیدگی به دعوای اجرت المثل ایام زوجیت

مطابق ماده ۴ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، رسیدگی به دعاوی مرتبط با نفقه زوجه و اجرت المثل ایام زوجیت در صلاحیت دادگاه خانواده قرار دارد. همچنین، ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده تأکید دارد که دادگاه باید با در نظر گرفتن شرایط مندرج در زمان عقد ازدواج، تکلیف جهیزیه، مهریه، نفقه زوجه، و اجرت المثل ایام زوجیت را تعیین کند. در چنین مواردی، حضور وکیل طلاق می‌تواند در حفظ حقوق طرفین مؤثر باشد.

نکته قابل توجه این است که در دادگاه، اولین سوال از زن این خواهد بود که آیا کارهایی که در طول زندگی مشترک انجام داده، با نیت دریافت اجرت بوده یا خیر. اگر زن پاسخ دهد که قصد دریافت اجرت نداشته، این امر می‌تواند منجر به رد مطالبه وی شود. در واقع، اجرت المثل ایام زوجیت، حق‌الزحمه‌ای است که زن برای کارهایی که شرعاً وظیفه او نبوده، دریافت می‌کند.

4.3. اجرت المثل زن در دوران نامزدی

با توجه به عرف و رسوم جامعه، معمولاً در دوران نامزدی، زوج و زوجه به صورت جداگانه زندگی می‌کنند. بنابراین، در دوران نامزدی موضوع اجرت المثل مطرح نمی‌شود.

4.4. اجرت المثل پس از فوت زوج یا زوجه

بر اساس ماده ۳۳۶ قانون مدنی و ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده، هیچ مانعی برای مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت پس از فوت یکی از زوجین وجود ندارد. اجرت المثل، مانند مهریه، حق مالی است و با فوت فرد از بین نمی‌رود.

همچنین پس از فوت زن، وراث او نیز می‌توانند از شوهر وی مطالبه مهریه کنند. بنابراین مشابه این امر، اجرت المثل نیز از حقوق مالی زن به شمار می‌آید. در نتیجه والدین زوجه می‌توانند حقوق مالی فرزند خود را، پس از مرگ او از شوهرش مطالبه کنند.

4.5. محاسبه میزان اجرت المثل ایام زوجیت

محاسبه اجرت المثل ایام زوجیت معمولاً به طول مدت زندگی مشترک بستگی دارد و با افزایش سال‌های زندگی، مبلغ آن نیز ممکن است افزایش یابد. این مفهوم به معنای بهره‌مندی زوج از خدماتی است که زن در دوران زندگی مشترک انجام داده و شرعاً وظیفه او نبوده‌است. در صورتی که این امور به دستور شوهر و بدون قصد تبرع از سوی زن انجام شده‌باشد و این موضوع برای دادگاه اثبات شود، دادگاه مقدار اجرت را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌دهد.

پس از برگزاری جلسه دادرسی و بررسی اظهارات طرفین، اگر دادگاه تشخیص دهد که زن مستحق دریافت اجرت است، اصولاً دستور ارجاع به کارشناس صادر می‌شود. کارشناس با در نظر گرفتن عوامل مختلف، مبلغ اجرت المثل ایام زوجیت را محاسبه می‌کند. هر یک از طرفین نیز حق دارند نسبت به مبلغ تعیین‌شده اعتراض کنند. ولی در اکثر قریب به اتفاق موارد، این خود دادگاه است که مقدار آن را تعیین می‌نماید.

عواملی مانند تحصیلات زن، وضعیت شغلی، تعداد فرزندان، محل زندگی، امکانات و شرایط زندگی مشترک، وجود خادم، تعداد نقل مکان‌ها و وضعیت مالی هر یک از زوجین در محاسبه اجرت المثل ایام زوجیت تأثیرگذار است. به طور کلی ابزار استانداردی برای محاسبه دقیق اجرت المثل وجود ندارد و این مبلغ بر اساس ارزیابی کارشناس از موارد فوق تعیین می‌شود.

5. اعسار یا تقسیط اجرت المثل

در صورتی که زوجه بدون دریافت حقوق خود موافقت به ثبت طلاق کند، می‌تواند پس از ثبت طلاق، با مراجعه به دادگستری، نسبت به دریافت حقوق خود مطابق قوانین مربوط اقدام نماید.

در چنین شرایطی، اگر زوج از نظر مالی در وضعیت دشواری قرار داشته‌باشد، می‌تواند از دادگاه درخواست تقسیط اجرت المثل ایام زوجیت بکند. دادگاه در صورت احراز شرایط اعسار و عدم توانایی مالی زوج، حکم به تقسیط مبلغ محکومیت صادر خواهد کرد.

اگر پس از صدور حکم قطعی در این مورد، اجراییه صادر شود و زوج ظرف یک ماه از تاریخ صدور آن، اقدام به پرداخت یا درخواست اعسار نکند، زوجه می‌تواند از دادگاه درخواست صدور حکم جلب زوج را داشته‌باشد.

6. سخن پایانی

اجرت المثل یکی از مفاهیم کلیدی در حقوق مدنی است که به جبران استفاده از مال یا خدماتی که بدون رضایت مالک یا خارج از چارچوب وظایف قانونی صورت گرفته، پرداخت می‌شود. محاسبه اجرت المثل شامل فاکتورهایی همچون مدت زمان ایام تصرف، نوع و وضعیت اموال و فعالیت‌های انجام شده‌است. نکته حائز اهمیت این است که این مهم معمولاً از طریق کارشناسان رسمی دادگستری انجام می‌شود. این مبلغ در طول ایام زوجیت نیز به عنوان حق مالی زوجه، در صورت تحقق شرایط قانونی، قابل مطالبه است. همچنین، در صورتی که زوج شرایط مالی مناسب برای پرداخت نداشته‌باشد، ممکن است درخواست تقسیط یا اعسار از پرداخت مطرح شود. به‌طور کلی، این مهم ابزاری برای تحقق عدالت در امور مالی و خانوادگی به شمار می‌رود و به حفظ حقوق شخص متضرر کمک می‌کند.